مفهوم کشاورزی پایدار
با توجه به آنچه که گذشت و به اعتقاد اجماع صاحبنظران و اندیشمندان علوم کشاورزی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی برای حل مشکلات کنونی که جامعه بشری با آن دست به گریبان است، باید از منابع طبیعی و کشاورزی به صورت پایدار بهرهبرداری نمود. این نظام پایدار علاوه بر توجه به ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و اکولوژیکی، به صورت عادلانه و منصفانه از منابع موجود بهرهبرداری مینماید و حقوق دیگر موجودات ذی حیات کره زمین و همچنین نسلهای آینده را محترم میشمارد. در این نظام، انسان دیگر در اندیشه استیلا بر طبیعت نیست، بلکه سعی میکند به صورت هماهنگ و مسالمت آمیز با طبیعت و منابع طبیعی رفتار نماید(Owen and Chiras, 1995) . کشاورزی پایدار هم که حاصل رواج تفکر و نظام پایدار فوق می باشد، در واقع نوعی از کشاورزی است که از نظر اقتصادی با ثبات و توجیه پذیر، از نظر اکولوژیکی سالم و از نظر اجتماعی عادلانه و قابل قبول و از نظر فیزیکی مناسب باشد (FAO and UNEP, 1999). کشاورزی پایدار یک مفهوم در حال تغییر و توسعه می باشد. کشاورزی پایدار از مفاهیمی نظیر کشاورزی پایدار کم نهاده یا لیسا ، کشاورزی ارگانیک ، بیولوژیکی یا جایگزین بوجود آمده و تکامل یافته است (Broome; Ouart and Hampton, 1999) . تعاریف زیادی درباره کشاورزی پایــــــــــدار وجود دارد، مثلاً انجمن حفاظت آب و خاک (SWCS, 1995) به نقل از U.S. Farm Bill کشاورزی پایدار را چنین تعریف می کند: «کشاورزی پایدار یک سیستم تلفیق شده از روشهای تولید زراعی و دامی دارای کاربرد مکان – ویژه می باشد که قصد دارد در بلند مدت : الف) نیاز های انسان به مواد غذایی و چوبی را برآورده سازد، ب ) کیفیت محیط زیست و منابع طبیعی پایـــه را که اقتصاد کشاورزی به آنها وابسته است، بهبود دهد، ج ) از منابع غیرقابل تجدید و منابع درون – مزرعه کارآترین استفاده را بنماید و بطور مناسبی چرخه ها و کنترلهای بیولوژیکی را تلفیق نماید، د ) کارآیی اقتصادی عملیات زراعی را حفظ کند و هـ ) کیفیت زندگی کشاورزان و کل جامعه را بهبود دهد.» و همچنین مشوق ها، انگیزه و سرمایه لازم جهت تمرکز و توجه بر تحقیق، آموزش و توسعه تکنولوژی در بخش خصوصی و دولتی در زمینه تلفیق بهره وری و سودآوری کشاورزی با نظارت و حفاظت زیست محیطی را فراهم نماید (Townsend,1998). تعریف زیر علاوه بر سه معیار معمول در اکثر تعاریف، معیار «قابل حمایت بودن از نظر سیاسی» را بــه عنوان یک معیار پایداری در کشاورزی مطرح کرده است (Reeves, 1998) :
سیستمهای کشاورزی باید : - از نطر اقتصادی کارآمد باشند، - از نظر زیست محیطی سالم باشند،
- از نظر اجتماعی قابل قبول باشند و - از نظر سیاسی قابل حمایت باشند.
مفهوم تکنولوژی
تکنولوژی یک کلمه یونانی است که از دو بخش تکنه و لوژی تشکیل شده است.تکنه یعنی آنچه به دست بشر ساخته شده است و شامل جهان فنی است؛ لوژی هم به معنای مطالعه و شناخت است، لذا تکنولوژی یعنی یادگیری و شناخت یک هنر و در ساده ترین تعریف یعنی کاربرد بینش فنی ( کریمی، 1381). تکنولوژی دارای مفاهیم و تعریف متعددی است و صاحبنظران مختلف بسته به نوع تخصص و دیدگاه خود از تکنولوژی برداشتهای گوناگونی دارند که در این اینجا به ذکر دو تعریف اکتفا می شود. سوانسون، بنتز و سوفرانکو (Swanson; Bentz and Sofranko, 1998) تکنولوژی را به معنای بکارگیری دانش برای اهداف علمی میدانند و بیان میکند که تکنولوژی به طور کلی برای بهبود شرایط انسانی، محیط طبیعی یا به منظور انجام دادن فعالیتهای اقتصادی- اجتماعی استفاده می شود. مومنی هم تکنولوژی را مجموعهای از فرایندها، روشها، فنون، ابزار، تجهیزات، ماشینآلات و مهارتهایی که توسط آنها کالایی ساخته می شود و یا خدمتی ارایه میگردد، تعریف میکند (مومنی، 1373).
نقش تکنولوژی در کشاورزی پایدار
این عقیده که کشاورزی، از منابع طبیعی بسیار سریعتر از زمان تجدید و احیای آنها بهره برداری می کند، دهه ها و شاید قرنهاست که موضوع بحث و مناظره است. نشانه های این عدم تعادل را می توان در انواع آلودگی های زیست محیطی، فرسایش خاک، کاهش جمعیت حیات وحش و تغییر کلی گونه های گیاهی طبیعی که همگی ناشی از دخالت انسان است، مشاهده نمود. در واقع روش های کشاورزی به طور غیر قابل انکاری «غیر طبیعی» هستند، خواه اینکه محدوده تولید یک باغ سبزیجات به مساحت یک متر مربع در توکیو باشد و یا یک میلیون هکتار درخت کائوچو در مالزی باشد. البته پدیده همزمان و غیرطبیعی دیگر، رشد تصاعدی جمعیت انسان هاست که به تبع آن تقاضای غذا و سرپناه افزایش یافته است که غالباً تأمین آن از ظرفیت طبیعی اراضی خارج بوده است. به خاطراینکه که رشد جمعیت انسانی به دلیل برتر بودن ارزشهای اجتماعی، تحت تأثیر کمبود غذا قرار نگرفته و محدود نمی شود، این مقاله برآن است تا در سه مبحث از نقش تکنولوژی در کشاورزی پایدار حمایت نماید (Hutchins, 1998):
• تکنولوژی بهره وری کشاورزی را افزایش داده و خواهد داد.
• توسعه تکنولوژی پایدار بوده و خواهد بود.
• بنابراین تکنولوژی اساس کشاورزی است.
گرچه در آینده رشد تقاضا برای غذا و محصولات نقدی آهسته تر از گذشته خواهد بود اما با فرض همین روند هم تامین تقاضا مستلزم افزایش سطح زیر کشت و ارتقای عملکرد محصولات از طریق معرفی ارقام جدید و بهبود فن آوری های زراعی خواهد بود. بطور کلی افزایش تولید کشاورزی به سه عامل اصلی زیر وابسته است:
1- افزایش سطح زیر کشت
2- افزایش تراکم کشت
3- افزایش عملکرد
از اوایل دهه 1960 به این سو افزایش عملکرد مهمترین عامل افزایش تولید کشاورزی در جهان بوده است به گونه ای که در سالهای بین 1961و1999 تقریبا چهارپنجم یا 78% کل افزایش تولید در نتیجه افزایش عملکرد بوده است.7% دیگر نیز در نتیجه افزایش تراکم کشت روی داده است و فقط 15% افزایش تولید به افزایش سطح زیر کشت مربوط می شد. افزایش عملکرد نه تنها در کشورهای توسعه یافته،درکشورهای در حال توسعه نیز با 70% بیشترین سهم را در افزایش تولید دارد.در این کشورها فقط 30% از افزایش تولید در نتیجه افزایش سطح زیر کشت بوده است. پیش بینی ها نشان می دهد که در آینده نیز(حداقل تا سال 2030) این روندها ادامه خواهد داشت. سهم افزایش سطح زیرکشت 20%،افزایش عملکرد 70% و افزایش تراکم کشت 10% خواهد بود.
اگر میزان تقاضا به صورت هماهنگ و همزمان کاهش نیابد، میزان زمینهایی که باید مورد استفاده قرار گیرند به طور قابل توجهی افزایش خواهد یافت. در حقیقت، اگر تاکنون از مزایای افزایش محصول با کمک تکنولوژی استفاده نمی شد، زمینهای زراعی جهان که اکنون مساحتی برابر با آمریکای جنوبی دارد باید به مساحتی برابر با آمریکای جنوبی و شمالی می رسید(Hutchins, 1998).
انکار نقش تکنولوژی بیولوژیک و شیمیایی در گذشته، حال و آینده توسعه کشاورزی، در واقع انکار تاریخچه طبیعی آن است. با این وجود استفاده نامناسب و بی هدف و حساب نشده از تکنولوژی شیمیایی و بیولوژیک می تواند پیامدهای منفی برای اکوسیستم ایجاد نماید و قابلیت و قدرت زیست بلند مدت شرکتها و موسسات اقتصادی را تهدید نماید. بنابراین مطلب اصلی در مورد پایداری، حفظ منابع تجدید نشدنی است.
در مقیاس کلان، میزان توسعه تکنولوژی و نوآوری در فن آوریهای آتی به طور وسیعی ثبات و بهره وری کشاورزی را تحت تأثیر قرار می دهد. تکنولوژی در کشاورزی شامل توسعه و استفاده از مواد و عناصر غذایی و مدیریت تلفیقی عناصر غذایی، تکنولوژیهای کنترل آفات و مدیریت تلفیقی آفات (IPM) و علفهای هرز (IWM)، تکنولوژهای حفاظت خاک و کنترل فرسایش آن، ابزار و ادوات کشاورزی و غیره، اصلاح ژنتیکی گیاهان زراعی و و دامی. اصل اساسی بیوتکنولوژی را مد نظر قرار دهید: ارزانترین و قابل تجدید پذیرترین منبع انرژی بر روی زمین، خورشید است و فراوان ترین و قابل پیش بینی ترین مکانیسم تبدیل انرژی خورشید به انرژی قابل استفاده، فتوسنتز است؛ بیوتکنولوژی روشهایی را مطرح می کند که میزان بیشتری از انرژی طبیعی را به انرژی مفید و محصولات غذایی کم نظیر تبدیل می نماید. اهداف کوتاه مدت بر بازده، کیفیت و کاهش نهاده تمرکز می نمایند. اما اهداف بلند مدت انتقال های ژنتیکی بر موارد زیر متمرکز می شوند: تولید غذای فوق مغذی برای حیوانات، مقاومت گیاهان در برابر آفات، سازگاری فیزیولوژیکی برای رقابت با گونه های مجاور(مثلاً: علفهای هرز)؛ مقاومت در برابر شوک مربوط به خشکسالی و بهبود میزان فتوسنتز . اما، توسعه و استفاده از تکنولوژی کشاورزی محدود به اعجاز ژنتیک نمی باشد. در حقیقت، استفاده از تکنولوژی محاسباتی، به علاوه ابزار موقعیت سنجی جغرافیایی و پیشرفت ابزار کنترل از راه دور، به طور قابل توجهی طریقه کنترل و مدیریت محصول را تغییر می دهد. آنچه عموماً به نام «کشاورزی دقیق» معروف است، در حقیقت مفهوم بنیادین تلفیق اطلاعات برای ایجاد دانش مدیریتی به عنوان ابزاری برای تعیین اهداف تولیدی خاص هر منطقه (مکان-ویژه)می باشد(Hutchins, 1998).
میزان موفقیت تکنولوژی های کلاسیک که به طور فزاینده ای میزان تولید غذای جهان را افزایش دادند، از زمان ظهور و پیدایش «کشاورزی علمی» در اواخر دهه 1800 تا کنون ادامه یافته است. علاوه بر افزایش میزان محصول(یا بهبود بهره وری)، تکنولوژی برای ترمیم آندسته از اراضی که در نتیجه عملکرد ضعیف کشاورزی بیش از اندازه مورد استفاده قرار گرفتند یا از آنها استفاده نادرستی شده است، نیز به کار می رود (Hutchins, 1998). تکنولوژی نوین در تمامی مناطق سبب بهبود تولیدات کشاورزی و به تبع آن، پایداری کشاورزی گردیده است (Townsend, 1998).
در حقیقت، تاریخ نشان می دهد که تکنولوژی نقش مهمی را در بهره وری و ثبات کشاورزی ایفا نموده است. پیشرفت های اخیر تکنولوژی تائید می کند که کشف و توسعه تکنولوژی های جدید، تلاشی مداوم و پایدار می باشد. عقل سلیم ما را به این نتیجه می رساند که تکنولوژی سبب ایجاد کشاورزی پایدار می شود. (Townsend, 1998). در پایان ذکر این نکته ضروری می باشد که بیشترین چیزی که در کشورهای توسعه یافته قابل توجه است، این است که پیشرفت در زمینه صنعتی و اقتصادی، در سایه کشاورزی محقق شده است. اساس این پیشرفت، تقویت پایه کشاورزی با استفاده از کاربرد علم و تکنولوژیِ جدید بوده است. تجارب و شواهد مختلف هم بیانگر آن است که اگر کشورهای درحال توسعه، خواهان توسعه و پیشرفت هستند باید ابتدا از علم و تکنولوژی در زمینه کشاورزی بهره بگیرند و بدین طریق افزایش تولید محصولات کشاورزی و بهره وری را در کشور خود ایجاد نمایند(Herz, 1993). افزایش فاصله بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، امنیت غذایی، کیفیت محیط زیست و منابع انرژی، افزایش جمعیت، توسه شهری، مهاجرت، فاصله طبقاتی، فراسایش خاک، کمبود زمین و... از جمله چالشهای جهان متغیر است. علم و تکنولوژِی می تواند دانش و ابزارهایی رابرای بهتر مواجه شدن با چالشهای غذایی و کشاورزی، فراهم کنند. چرایی و چگونگی بکارگیری این دانش و ابزار، سوالاتی هستند که خطوط بیشتری را بر صورت پیچیده چالشها حک می کنند و به عبارت دیگر چالشها را پیچیده تر می کند. این خطوط بوسیله ظرفیت و توانایی کشورها در بدست آوردن، پذیرش یا تولید تکنولوژیهای مورد نیاز رسم می شوند و در حقیقت شناسایی می کنند چه تکنولوژیهایی در آینده در این جهان در حال تغییرمورد نیاز خواهد بود. نمونه هایی از کاربرد تکنولوژی در کشاورزی پایدار
مواد شیمیایی مخصوص حشرات و کنترل بیولوژیک حشرات از جمله روشهایی هستند که در حال حاضر به جای طیف وسیع آفت کشها که هزینه سنگینی هم داشتند، به کار می روند. اکنون به جای روش های قدیمی آبیاری مانند غرقابی و سیلابی، از روش آبیاری قطره ای و بارانی استفاده می شود که مستقیماً به آبیاری ریشه می پردازد. کشاورزی، زمین را هم برای حیات وحش و هم برای زراعت، مدیریت می نماید (Townsend, 1998).
در اکثر باغهای مرکبات جنوب غرب فلوریدا، بخش های جنگلی و مناطق ذخیره آب، سبب روآوری بسیاری از حیوانات و پرندگان به این منطقه شده است. تکنولوژی به بسیاری از پرورش دهندگان مرکبات این امکان را داده است که ضمن کاهش هزینه ها کیفیت محصولات را بالا ببرند. تولیدکنندگان، در صورت امکان از گونه های مقاوم به بیماری استفاده می نمایند. تحقیقات و بیوتکنولوژی، گونه های گیاهی جدیدی را به تولیدکنندگان عرضه نموده اند، که بیشتر تولید می کنند و به نهاده های کمتری احتیاج دارند. استفاده از مدیریت تلفیقی آفات(IPM) در برنامه های تولیدی سبب شده است که کاربرد آفت کشها و هزینه های مربوط به سمپاشی تا حد زیادی کاهش یابد. در مورد میوه هایی که برای آبگیری تولید شده و به شکل آبمیوه عرضه می شوند، برای جلوگیری از بیماری های قارچی که برگها را تحت تأثیر قرار می دهند، سالانه یک یا دو بار سمپاشی انجام می شود. آن دسته از حشرات و بیماری هایی که بر ظاهر میوه اثر می گذ ارند و آنرا لکه دار می نمایند، نادیده گرفته می شوند زیرا ظاهر میوه بر کیفیت آبمیوه اثر نمی گذارد. اما برگهای سالم برای تولید محصولی اقتصادی مورد نیاز می باشند. در آن دسته از میوه هایی که به صورت تازه به فروش می روند و باید در چشم خریدار به بهترین شکل عرضه شوند، IPM برنامه های نظارتی بر میزان جمعیت آفات را به دقت اجرا می نماید. سموم فقط زمانی مورد استفاده قرار می گیرند که آستانه اقتصادی فرا رسیده باشد. امروزه بسیاری از حشرات که نقش آفات را دارند، از طریق بیولوژیکی کنترل می نمایند. امروزه از آفت کشهای شیمیایی مخصوص به گروه خاصی از آفات استفاده می شود و مانند گذشته از آفت کشهای کلی که طیف عملکردی وسیعی داشتند و تمامی حشرات، حتی حشرات مفید را از بین می بردند، استفاده نمی شود. در گذشته به دلیل استفاده از آفت کشهای کلی، شما ناچار بودید که برای از بین رفتن حشره های آفات ، سمپاشی بیشتری نمائید، چرا که به دلیل استفاده از آفت کشها حتی آن دسته از حشراتی را که به طور طبیعی شکارچی آفات بودند را از بین برده بودید اما امروزه ما حتی برای بسیاری از آفات که پدربزرگهای ما سمپاشی را انجام می دادند، سمپاشی نمی کنیم. امروزه کودها از طریق سیستم های آبیاری که با کامپیوتر کنترل می شوند، مستقیماً در منطقه ریشه قرار داده می شوند. علف کشها در منطقه زیر درخت برای کنترل آن دسته از علف های هرزی به کار می روند که با گیاه بر سر آب و کود رقابت می کنند و میزان محصول را کاهش می دهند. آبیاری فقط زمانی انجام می شود که رطوبت منطقه اطراف ریشه به حد بحرانی رسیده باشد. بیشتر آبهای زهکشی در محل حفظ و نگهداری می شوند و باعث تغذیه سفره های آب زیرزمینی می گردند. آبی هم که به بیرون از مکان می رود از طریق مخازن نگهداری تمیز می شود (Townsend, 1998).
امروزه کشاورزی دقیق در مورد محصولات مرکبات انجام می شود. محققین و دانشمندان سیستم تخصصی تحت عنوان «DISC» (سیستم اطلاعات تصمیم گیری برای مرکبات) تهیه نموده اند. این سیستم یک ابزار کامپیوتری می باشد که در آن مدل های بیماری بر روی CD-ROM با داده های محلی هواشناسی موجود در اینترنت و اطلاعات و نهاده های کشاورزان در ارتباط و تعامل است تا زمان بروز بیماریها را که منجر به استفاده از سموم می شود، پیش بینی و اعلام نماید. وقتی که شما مدلی در اختیار دارید که دما و رطوبت لازم برای بروز نوع خاصی از بیماری های قارچی را به شما نشان می دهد، با آگاهی از داده های هواشناسی که از نزدیک ترین ایستگاه هواشناسی منطقه خود دریافت نمایید به صورت خودکار قادر خواهید بود که با کمک مدل، زمان بروز بیماری را پیش بینی نمائید، در این صورت دستگاه به شما خواهد گفت که آیا استفاده از سموم از لحاظ اقتصادی عملی و به صرفه است یا خیر؟
مدل های پیش گیاهی DISC به پرورش دهندگان مرکبات کمک می کند که گونه های مناسب با ویژگی های خاک منطقه خود را شناسایی نمایند( تولید را برای بخشی از گیاهان بالا ببرند). این مدلها بر سیستم های استقرار جهانی (GPS)، استفاده از نقشه های خاک و ماهواره ها به علاوه دانش و اطلاعات دانشمندان و کشاورزان مرکبات مبتنی خواهند بود. نظام استقرار جهانی (GPS) و نظام اطلاعات جغرافیایی (GIS) به کشاورزان کمک خواهد کرد که از طریق تطابق نهاده ها بر اساس بازده های واقعی از قسمت های مختلف مزرعه یا باغ، از کشاورزی دقیق بهره ببرند. اگر خاک منطقه ای ویژه ای محصول خوبی می دهد، شما می توانید مقدار کود آن منطقه را کاهش دهید و با این کار در مقدار هزینه مصرفی صرفه جویی نموده و مانع از نشت کود اضافی به داخل آبهای سطحی شود (Townsend, 1998)..
اگر میزان مواد آلی در خاکی کم است از علف کشهای کمتری استفاده می شود. لازم است آن دسته از ابزاری که قادر به تغییر کاربرد کود و مواد شیمیایی هستند با سیستم های (GPS) توسعه یابند و برای تعیین نیاز منطقه های خاص، باید نقشه درخت زارها و باغها تهیه شود. استفاده از تکنولوژی نوین سبب کاهش هزینه ها می شود. امروزه پرورش دهندگان مرکبات برای سمپاشی از نازلهای مجهز به سنسور(حس گر) مخصوص استفاده می نمایند که با توجه به اندازه درخت، سرلوله ها باز و بسته می شوند. در مورد درختان بزرگ، همه سرلوله ها باز هستند و در درختان کوچک فقط سرلوله های کمتری فعال می باشند. اگر درختی خشک شود و بمیرد، تمامی سرلوله ها بسته می شوند. همین کار به تنهایی به پرورش دهندگان کمک می کند که 30% از هزینه های اضافی مربوط به سمپاشی را کاهش داده و میزان مواد شیمیایی مورد استفاده نیز به تبع آن کاهش می یابد. با استفاده از ارقام اصلاح شده مناسب و کاربرد ویژه و درست آفت کشها و کودهای شیمیایی، حداکثر تولید اقتصادی در هر هکتار به دست می آید (15) . بدون داشتن این اطلاعات و نهاده ها و به کارگیری این روشها، برای تأمین فیبر(الیاف) و غذای سالم و با کیفیت و به اندازه جمعیت روبه رشد جهان، ما به پاکسازی و کشت زمین های بیشتری احتیاج داریم. در حالی که با بکارگیری راه حلهای دوستدار محیط زیست، قادر خواهیم بود که بدون تغییر کاربری زمینها، از زمین های موجود حداکثر استفاده را بنمائیم. اگر قوانین نتوانند هزینه های روزافزون کشاورزی را کاهش دهند، این افزایش هزینه به خریداران نیز منتقل خواهد شد و کشاورزی رو به زوال خواهد رفت. در حالیکه استفاده از روش های کشاورزی پایدار سبب می شود که ما نیازهای غذایی خود را به صورت داخلی تأمین نمائیم و از واردات خارجی که در صورت قطع شدن، امنیت ما را به خطر می اندازند و از طرفی به سلامت آنها اطمینان نداریم، بی نیاز شویم. امید است که کشاورزی ایران از عهده این مسائل برآید و بر مشکلات فائق شود. منابع و مآخذ:
1. زمانی پور، اسد ا.... (1373). ترویج کشاورزی در فرایند توسعه. بیرجند: مولف.
2. کریمی، سعید. (1381). عوامل موثر در فرایند انتقال تکنولوژی نوین کشاورزی. مجله مزرعه. شماره 61. ص: 28-23.
3. کریمی، سعید. (1381). اصول روشهای تولیدی در کشاورزی پایدار. مجله جهاد. سال بیست و سوم. شماره 254. ص: 46-41.
4. مومنی، س.ر. (1373). مدیریت ارتقاء تکنولوژی در سطح بنگاه های اقتصادی. مجموعه مقالات تکنولوژی و توسعه در سطح ملی و بنگاهای اقتصادی. تهران: سازمان مدیریت صنعتی. 215-
روز بخير كاربر مهمان! 
